Chuyến bay 103 Pan Am Lockerbie P1

Ngày 21 tháng 12 1988, chuyến bay Pan Am, chiếc Boeing 747-121 số hiệu N739PA  từ Heathrow tới Sân bay quốc tế John Kennedy đã bị nổ và rơi xuống Lockerbie. 270 người và cả 11 người dân dưới đất thiệt mạng, trong đó có 189 hành khách Mỹ.

Sau 3 năm điều tra, với sự tham gia của Mỹ, manh mối được cho là một quả bom hẹn giờ để trong hành lý, khoảng 340-450 g là nguyên nhân tai nạn. Thủ phạm được qui cho 2 sĩ quan “tình báo” Libya. Họ không giao nộp “thủ phạm” và bị cấm vận.

Sức ép nặng nề làm Muammar Gaddafi mặc dù phủ nhận sự liên quan nhưng năm 1999 cũng phải chấp nhận bồi thường cho các nạn nhân hàng trăm triệu USD và giao nộp thủ phạm để tòa án Camp Zeist Hà Lan xét xử và kết án năm 2001.

Tưởng như vụ án đã khép lại, Abdelbaset al-Megrahi và Amin Khlaifa Fhima phạm tội ác. Nhưng không hẳn thế. Rất nhiều tranh cãi, vô số sự vô lý ở 1 phiên tòa công lý. Tội phạm liên tục kêu oan, năm 2009, Abdelbaset al-Megrahi kẻ bị kết án 20 năm tù đã được thả sớm vì ung thư, ông ta chết năm 2012. 

Vết dơ phiên tòa Lockerbie 

Chúng ta điểm qua bằng chứng chính trên báo BBC và Independent – họ gọi phiên toàn là 1 thách thức.

Cố vấn LHQ John Wyatt: "Tôi thấy nó khá lạ thường và tôi nghĩ rất khó có thể xảy ra và không như là anh có thể tìm thấy cái mảnh như thế - điều đó là không thể tin được";

Cái mảnh ông  Wyatt đề cập là mảnh dây đồng, được cho là từ thiết bị hẹn giờ gài trong chiếc radio bắn ra từ vụ nổ mà người ta “tình cờ” tìm thấy ở hiện trường.

Cuộc điều tra bởi BBC Newsnight đã làm dấy lên nghi ngờ về manh mối quan trọng của bằng chứng để từ đó kết án kẻ đánh bom Lockerbie, Abdelbaset Ali al-Megrahi.

Thử nghiệm nhằm mục đích tái tạo vụ nổ bộc lộ sự thiếu cơ sở của mối liên hệ trong hồ sơ pháp lý trọng tâm, dựa trên một mảnh đồng nhỏ được xác định là một phần của bộ hẹn giờ của quả bom. Thử nghiệm này cho thấy các mảnh vỡ, mà bị cho là có liên quan đến thủ phạm Megrahi, không thể còn tồn tại sau vụ nổ giữa không trung.

Việc thả sớm Megrahi cũng làm dấy lên ngờ vực đã có dàn xếp trước khi xét xử.

Newsnight đã được xem xét các bằng chứng, và đã phơi bày sự ngờ vực nghiêm trọng về tính pháp lý được sử dụng để xác định mảnh đồng này như là một phần của một bảng mạch kích hoạt quả bom.

Mảnh đồng đã được tìm thấy rất lâu sau vụ tấn công. Trong nhiều tháng nó vẫn không được chú ý và không ai nhận ra, nhưng cuối cùng nó đã định hình toàn bộ cuộc điều tra.

Mối liên hệ Malta

Mảnh đồng bị dính vào một mảnh quần áo cháy, với dấu hiệu nói rằng nó được làm ở Malta.

Vì vậy, tâm điểm giờ quay sang Malta và câu hỏi ai là kẻ đã mua quần áo.

Một nhân viên bán hàng trên đảo nhận ra Megrahi, nhưng điều này chỉ hàng năm sau khi nhìn thấy anh ta trên 1 tạp chí như là kẻ tình nghi Lockerbie.

Newsnight đã phát hiện ra rằng mảnh đồng – manh mối rất quan trọng để kết tội – đã không bao giờ bị phân tích hóa học hay kiểm tra để xem có dấu vết thuốc nổ trên đó để có thể là liên quan đến quả bom hay không.

Và cố vấn người EU của Liên hợp quốc về chất nổ, John Wyatt, nói ông rất nghi ngờ mảnh đồng như thế là nằm trong bộ phận kích hoạt quả bom.

Tan biến sạch sẽ

Ông cũng đã tái tạo một bom va li như loại được cho là đã phá hủy Pan Am 103, sử dụng loại radio như trong vụ nổ và bảng mạch bộ hẹn giờ được cho là đã được đặt vào đó, cùng một loại quần áo tương tự như đã dính vào cái miếng đồng vỡ như được tìm thấy.

Trong mỗi lần thử, bộ hẹn giờ và bảng mạch của nó đều bị phá sạch sẽ, khiến ông Wyatt phải đặt câu hỏi liệu một mảnh như vậy lại có thể còn lại sau vụ nổ giữa không trung.

Ông nói với Newsnight: "Tôi thấy nó khá lạ thường và tôi nghĩ rất khó có thể xảy ra và không như là anh có thể tìm thấy cái mảnh như thế - điều đó là không thể tin được";

"Chúng tôi thực hiện 20 thử nghiệm, tôi làm 100 hay 1000, nhưng trong 20 thử nghiẹm này tôi thấy hoàn toàn không có gì cả - vì vậy tôi thấy nó rất khó có thể khi anh lại tìm thấy bất cứ thứ gì giống thế, đặc biệt là ở độ cao 10.000ft khi các mảnh xuống vào cỏ ướt mọc cao tản mát qua hàng trăm dặm.”

Edward Bollier, của MEBO, đã kiểm tra những bức ảnh FBI và nói rằng mảnh vỡ này không phải từ phiên bản sản phẩm cung cấp cho Libya. "Bây giờ tôi có thể chắc chắn nói họ mảnh vỡ không đến từ một trong những bộ hẹn giờ chúng ta bán cho Libya." Ông Bollier nói nó có thể ở một trong ba phiên bản mẫu. Hai đã được bán cho Viện Nghiên cứu kỹ thuật ở Đông Đức. "Chúng ta biết rằng viện này là một xưởng kỹ thuật cho Stasi". Mẫu thử nghiệm (hẹn giờ) chưa hoàn thành thứ ba đã bị đánh cắp. 

Lẽ ra, Pan Am 103 đã tan xác trên Đại Tây Dương. Chỉ vì chuyến bay bị chậm 1 giờ mà nó rơi ở Lockerby và cái mảnh đồng được vứt vội vào đống đổ nát để lái cuộc điều tra sang hướng khác. 

Xem thêm: Nhìn lại vụ tai nạn thảm khốc máy bay TWA-800

HỘP ĐEN LÀ GÌ?

Vụ tai nạn máy bay Malaysia, báo chí nhắc nhiều đến “hộp đen” đã được bàn giao cho đại diện Malaysia. Vậy hộp đen là gì, hoạt động như thế nào, vấn đề giải mã ra sao?

Từ thời các con tàu lênh đênh trên đại dương, có 1 quyển sổ ghi chép gọi là “Nhật ký hành trình” nó ghi lại các vấn đề trong một chuyến hàng hải. Về cơ bản, hộp đen cũng là “nhật ký hành trình” nhưng là ghi chép tự động bằng thiết bị máy móc.

Gọi là hộp đen, nhưng thực ra nó có màu vàng cam, thiết kế đóng kín và chắc chắn, chịu được va đập mạnh cùng nhiệt độ cao để có thể tồn tại qua tai nạn.

Hộp đen là gì?

1 . Là thiết bị ghi dữ liệu hành trình, ghi âm. Trước kia, nó là dạng băng từ, còn ngày nay đã gọn nhẹ hơn: bộ nhớ flash và điều khiển, không khác nhiều bộ nhớ SSD trong máy tính laptop.

2 . Về cơ bản, nó cần được bảo vệ trong 1 cái vỏ chắc chắn, thường là ti tan hoặc thép cường độ cao, với các lớp cách nhiệt để có thể được cách ly trong đám cháy.

3. Các hộp đen tuân theo 1 tiêu chuẩn gọi là FAA TSO C123b/C124b: dữ liệu không bị phá hủy trong các va đập đến 3400G trong 6,5 mili-giây, cách ly với lửa trong đám cháy tai nạn 30 phút, chịu được độ sâu 6km dưới nước khi rơi xuống biển.

  

4 . Để dễ tìm dưới nước, hộp đen được trang bị bộ phát tín hiệu sóng siêu âm (không phải sóng radio) ở tần số 37 500 Hz.

5 . Để dễ tìm, hộp đen có vỏ màu cam, dễ nhận biết trong đống đổ nát, ngoài ra còn in dòng chữ cảnh báo "Flight Recorder. Do not open", hoặc có thể tiếng nước khác.

Hộp đen đặt ở đâu trên máy bay?

6 . Thường ở phần đuôi máy bay, nơi ít bị hư hại nhất trong các vụ tai nạn. Trường hợp khác đặt trong khoang máy bay là rất hiếm.

Giải mã hộp đen như thế nào?

7 . Hộp đen có 2 loại dữ liệu: thông số bay (flight data recorder - FDR) và tiếng nói (cockpit voice recorder - CVR) của phi công và tiếng động xung quanh. CVR có 4 kênh, độ dài 2 giờ. Nó gồm nhiều đầu thu thông số và dữ liệu bay, bao gồm tọa độ, tốc độ, độ nghiêng máy báy, thông số động cơ máy bay gồm cả tiếng động cơ. Mỗi thông số được lấy với tần suất có thể đến vài lần trong 1 giây. Vì dung lượng bộ nhớ có hạn, nên việc lưu trữ thông số mới sẽ ghi đè lên thông số cũ hơn, nhưng đủ dài đến 17-25 giờ.

Trước năm 2002, hộp đen ghi khoảng 29 thông số bay, hiện nay đã nhiều thông số hơn: 80. Nhưng thực ra, để điều tra tai nạn, người ta không cần dùng hết các thông số này. Đặc biệt, hộp đen trong các máy bay thử nghiệm, có thể có nhiều đến 2000 thông số, vì quá nhiều nên không thể bảo vệ, máy bay rơi là mất.

Giải mã hộp đen, dĩ nhiên có nhiều đồn đại về giải mã cũng như đồn đại về hộp đen.

Vấn đề là ở chỗ không phải dữ liệu được mã hóa hay không, (ngày nay có đủ công cụ giải mã), mà khái niệm “giải mã” được hiểu theo cách một phóng viên đã ghi lại mẩu tin phỏng vấn theo kiểu của mình. Họ nghe diễn giả và ghi lại nhanh bằng ký hiệu, từ viết tắt, còn nhiệm vụ của các chuyên gia là đọc nó, xử lý nó và ghi lại theo cách thuận tiện để phân tích và hiểu được. Nếu hiểu như vậy thì thực ra chẳng có gì được mã hóa bên trong hộp đen. Dữ liệu bay có thể được đọc tại bất kỳ sân bay nào, không có bảo vệ trước các con mắt lạ. Bởi vì hộp đen là để phân tích nguyên nhân tai nạn với mục đích làm giảm thiểu tai nạn trong tương lai. Cũng không có bất cứ bảo vệ dữ liệu đặc biệt nào chống lại việc sửa chữa dữ liệu trong hộp đen. Thậm chí, nếu nguyên nhân thực gây ra tai nạn là cần thiết để phải giữ im lặng hay xuyên tạc vì mục đích chính trị, hay vì lý do nào khác, luôn luôn có thể tuyên bố hộp đen đã bị hư hỏng nặng và không thể lấy lại dữ liệu.

Sự thực, trong các vụ tai nạn, không hiếm khi hộp đen bị hỏng (đến 1/3 các vụ tai nạn có hộp đen hỏng), nhưng có khả năng để sửa chữa — ví như các đoạn băng bị đứt có thể được dán lại cũng như đọc nó bằng cơ cấu đặc biệt, các con chip còn sống có thể được phục hồi  và kết nối với thiết bị đọc, tuy nhiên đây là quá trình khó khăn, cần có phòng thí nghiệm chuyên biệt.

Tại sao gọi là “hộp đen”?

9 . Hộp đen nhưng thực ra có màu vàng cam để dễ nhận biết. Không ai rõ từ đâu mà phổ biến cái tên hộp đen! Có vài cách giải thích: Trong WW-II, một số máy bay quân sự bắt đầu được trang bị thiết bị điện tử, chúng được đặt trong cái hộp màu đen. Các máy ghi âm đầu tiên thậm chí là trước WW-II sử dụng phim nhựa không thể phơi ra ánh sáng nên đặt trong hộp kín màu đen. Từ đó có cái tên hộp đen. Cũng không loại trừ tính chất bí hiểm của loại thiết bị bắt đầu phổ biến trên máy bay dân sự này từ những năm 1960 mà người ta gọi nó như thế.

Hộp đen phát triển đến đâu?

10 . Nhiều dự báo với chiều hướng phát triển mạnh của thiết bị điện tử ngày càng nhỏ gọn, trong tương lai gần hộp đen sẽ có dữ liệu video. Sẽ có thể ghi hình từ nhiều hướng khác nhau, thậm chí là cả bên ngoài máy bay. Nhiều chuyên gia hàng không hy vọng, cùng với các thiết bị khác, nó sẽ giúp giải quyết nhiều vấn đề. Hay loại hộp đen nổi được trên mặt nước, trang bị dù để thoát ra khi máy bay rơi. Thậm chí là dữ liệu bay được gửi thẳng cho vệ tinh theo thời gian thực và không cần hộp đen nữa.